Giriş
Hiphop kültürü temelde rap müzik, grafitti, brekdans, dj’lik kollarına ayrılmaktadır. Hiphop kültürünün en önemli saç ayağı olan rap müzik 1970’lerde Afrika kökenli insanların çoğunlukla yaşadığı, Amerika’nın kenar mahalleleri olan gettolarda (New York-Bronx’ta doğduğu iddia edilir.) ortaya çıkmıştır. Rap müzik, blues, jazz, funk ve eski kabilelerin davul ritimlerinden esinlenmiştir. “Rap” kelimesinin açılımı “Rhtym and Poem” olup ritim ve şiir, ritmik şiir, ritmik Amerikan şiiri anlamına geldiği çoğunlukla kabul edilir. Rap müzik, müziğin ritmine uygun bir şekilde, kafiyeli kelimelerle yapılan bir müzik türüdür. Türkiye’de rap müziğin popülerleşmesi Cartel grubuyla olmuştur. Bu müzik türü, günümüzde pop müziği geçerek ana akım müzik türü haline gelmiştir. Bunun en büyük sebeplerinden biri yurtdışındaki trap müziğin ülkemize Ezhel’in Müptezhel albümüyle uyarlanmasıdır. [1]
Rap Müzik Hukuki Vasıflandırması
Bu girişten sonra rap müziğin hukuki vasıflandırmasına geçelim. FSEK.m.3’te:” Musiki eserleri, her nevi sözlü ve sözsüz bestelerdir.” şeklinde müzik eserleri tanımlanmıştır. Yani musiki eserleri FSEK’te sayılan eser türlerindendir. FSEK. m.1/B’de bir yaratımın eser olabilmesi için eser sahibinin hususiyetini taşıması yani yenilik, yaratıcılık ve orijinallik içermesi şart koşulmuştur. Sonuç olarak rap müzik, FSEK kapsamında hukuki korumadan yararlanacaktır.
Rap Müzik Eserleri Nasıl Korunabilir?
FSEK’te müzik eserleri üzerinde eser sahiplerinin mali ve manevi hakları mevcuttur. 5846 Sayılı FSEK uyarınca, eser sahibinin manevi hakları; “eserin umuma arzı” (md. 14), “eserde adının belirtilmesi” (md. 15), “eserde değişiklik yapılmasını önlemek yetkisi” (md. 16) ve “eserin aslına ulaşmak” haklarıdır. Eser sahibinin mali haklarını ise; “işleme” (md. 21) , “çoğaltma”(md. 22), “yayma”(md. 23), “temsil”(md .24) ve “umuma iletim” (md. 25) hakları olarak tanımlanmaktadır[2] Rap müzik sanatçıları da bu haklardan istifade edebilecekleri gibi mali hakları üzerinde devir ve lisans sözleşmeleriyle tasarruf da edebilirler.
Bu hakların kullanımını somutlaştırırsak, örneğin bireysel kullanıma sahip olan Youtube Music – Spotify - Deezer vb. servislerden bilhassa kafe, restoran vb. umuma açık olan yerlerde hoparlörden çalınan şarkılar umuma iletim hakkını ve temsil hakkını ihlal eder. Yine rap müzik eseri sanatçının kendisi değil de üçüncü kişi tarafından misal Youtube ’ye konulursa bu yayma hakkının ihlal edilmesidir. Rap müzik eseri hukuka aykırı bir şekilde indirilip depolanırsa, korsan bir şekilde insanlara cd-dvd-flash disk vb. araçlarla satılırsa çoğaltma hakkının ihlal edilmesidir. Rap müzik eseri hukuka aykırı bir şekilde Torrent ’ten ya da internetten indirilirse umuma iletim hakkının ihlalidir.
Rap Müzik Eserlerinin FSEK Kapsamında Hukuk ve Ceza Davaları Yolu ile Korunması
Bu hakların ihlali halinde FSEK ’te çeşitli hukuk ve ceza davaları öngörülmüştür. Bu yollarla da rap müzik sanatçıları hakkını koruyabilirler. Hukuk mahkemesinde görülecek davalar bakımından, eser sahibinin tespiti davası (md. 15), tecavüzün refi davası (md. 66-68), tecavüzün meni davası (md. 69), tecavüzün tespiti davası (TTK. md.57, TMK .md.25), mali hakların ihlali halinde maddi ve manevi tazminat davası (md. 70/2), vekaletsiz iş görmeden kaynaklanan davalar (md. 70/3) açılabilir.[3] Ceza hukuku bakımından, eser sahibinin izni olmadan eserin umuma arz edilmesi ve yayılması suçu (md. 71/1), başkasına ait esere kendi eseri olarak ad koyma suçu (md. 71/2), kaynak göstermeme ve yanıltıcı, yetersiz kaynak gösterme suçu (md. 71/3-71/5), alenileşmemiş bir eserin muhtevası hakkında kamuoyuna açıklamada bulunma suçu (md. 71/4), tanınmış bir kimsenin adını kullanarak eser çoğaltma, dağıtma, yayımlama suçu (md. 71/6) oluştuğu takdirde fiil ve failin öğrenilmesinden başlayarak 6 ay içerisinde şikayetçi olunup ceza davası açılması sağlanabilir.[4]
RAP MÜZİK ESERLERİ DİJİTAL ORTAMDA NASIL KORUNABİLİR
Dijital haklar yönetimi (DRM) dijital medyaların günümüzde çok kolay bir şekilde kopyalanabilir olması sebebiyle lisans haklarını kontrol etmek amacıyla geliştirilmiş erişim kontrol sistemleri için kullanılan genel isimdir. Günümüzde bu koruma yolu çeşitli yama ve programlar kullanılarak hack olayları yaşandığı için fazla tercih edilmemektedir. [5] Esasında bir eser üretimle birlikte telife kavuşur ancak eser sahipliğinin belirlenmesi açısından sık tercih edilen dijital koruma yöntemi ise https://online.telifhaklari.gov.tr/ sitesinden isteğe bağlı kayıt-tescil ile zaman damgası hizmeti veren şirketlerden alınan hizmetlerdir.
Rap Müzik Eserlerinin Meslek Birlikleri Aracılığı ile Korunması
Yine meslek birliklerine üye olarak da belirli konularda koruma sağlanabilir. Müzik için Türkiye’de aktif olan meslek birlikleri MESAM, MSG, MÜYOR-BİR, MÜZİKBİR, MÜ-YAP, MÜYA-BİR meslek örgütleridir. [6] Söz konusu meslek örgütlerinin avantajı lisans sözleşmeleri yapımını kolaylaştırmaktır. Örneğin otel/ restoran/ kafe/ bar sahibiyim, işletmelerinde fikir ve sanat eseri kullanmak/ çalmak/ göstermek istediğinde meslek örgütleri girişi ücretli veya ücretsiz umuma açık mahallerde kullanılabilmesi bakımından md. 41 uyarınca sözleşme yapılmalı ve mali hak ödemeleri yapılmalıdır. Yine radyo televizyon kuruluşu/ yayın kuruluşu sahipleri, yayınlarında fikir ve sanat eserlerini kullanabilmek için meslek örgütleri aracılığıyla sözleşme yapmalı mali hak ödemeleri yapılmalıdır. [7]
Rap Müzikte Güncel Sorunlar
Rap müziğin söz kısmı genellikle rap sanatçıları tarafından yazılmaktadır. Ancak rap müziğin “beat” ismi verilen müzik kısmı çoğu zaman “beatmaker” ismi verilen müzik bestecileri tarafından yapılmaktadır. Bu müzik bestecileri genellikle dijital programlardaki ses paketlerindeki sesleri kullanırlar. Parçanın melodik kısmını ise ya kendileri çoğunlukla dijital bir şekilde oluştururlar veya plaktan ya da dijital ortamdan “sample” ismi verilen başka bir şarkının bir bölümünü kesip üzerinde oynama yapıp değiştirerek kullanırlar. Yabancı ülkelerde rap müzik sanatçılarına yönelik bu nedenle açılan davalar mevcuttur. Çoğunda eserinden sample alınan sanatçılar, rap müzik sanatçılarına karşı açtıkları davalarda tazminat kazanmıştır.[8] Doktrinde sadece sesin değiştirilmesi ve başka bir değerde verilmesi rutin bir iştir ve yenilikçilik içermediğinden işlenme eser doğumuna yol açmaz, denilmiştir.[9] Ancak rap müzikte öyle değiştirilmiş samplelar vardır ki beatmakerların hususiyetini taşımaktadır. Bunların işleme eser olarak kabul edilmesi mümkündür. Burada sample alan sanatçının izni olmadan eserinin bir bölümünün kullanımında, rap müzik sanatçısına karşı bir tazminat talebi olup olamayacağı yine rap müzik sanatçısının beati satın aldığı beatmakera karşı rücu hakkının olup olamayacağı konuları tartışmalıdır.
Rap müziğin bir alt dalı olan “battle rap” genelde sert sözler içerir. Trap müzik ise konu olarak genelde kenar mahalledeki gençlerin yaşam tarzını siyasi bir eleştirel dille dile getirir. Bu yaşam tarzı uyuşturucu vb. kötü alışkanlıkları da içerir. Yine rapçiler kendi aralarında birbirlerine ya da siyasetçilere-diğer sanatçılara vs. kinayeli, iğneleyici laflar söylerler buna da “diss” denilir. Bütün bu anlatımları toplarsak rap müziğin sözlerinin hukuksal boyutunu incelemekte yarar vardır. Amerika Birleşik Devletleri’nin bazı eyaletlerindeki çetelerin birbirlerini ıslah etmek amacıyla oluşturdukları “Hiphop Kültürü’nün” müzik kolunu teşkil eden “Rap”, kelime olarak “ağır sözlü eleştiri” anlamına geliyor olsa dahi; eleştiri ve sitem, kişilerin şereflerini, onurlarını, namuslarını, toplum içindeki itibarlarını incitmeye ve diğer fertler nezdindeki saygınlıklarını zedelemeye yönelik olarak hakaret içeren sözcükler kullanılmak suretiyle yapılamaz. Açıklanan nedenlerle, sanık tarafından yazıldığında kuşku bulunmayan ve çeşitli internet sitelerinde yayınlanan “Ses Çıkarma” isimli müzik parçasında geçen, “lan, kansız ahmak, piç ihtilali, pis istikbali, alçak, lan asma” sözcükleriyle, kamu görevlisi olan katılana görevinden dolayı hakaret edildiğinin ve bu suretle 5237 sayılı TCK’nın 125/3-a maddesinde düzenlenmiş bulunan kamu görevlisine görevinden dolayı hakaret suçunun unsurlarının oluştuğunun kabulünde zorunluluk bulunmaktadır.”[10] Diss yaparken hakaret içeren kelimeler kullanılması şikayet halinde hakaret suçunu oluşturur, somut olaya göre ilgili Ceza Genel Kurulu Kararındaki gibi suçun nitelikli hali de oluşabilir.
Yine Server Uraz ve Ceg isimli rap sanatçılarının yaptıkları eserler TCK'nın 190/2. Maddesine göre; uyuşturucu veya uyarıcı madde kullanılmasını özendirme suçu kapsamında ceza almışlardır.[11] Ezhel isimli sanatçı ise aynı suçtan ötürü açılan iki davadan da beraat etmiştir.[12] Şarkıda geçen sözlerin ifade özgürlüğü kapsamında olup olmadığı konusu da tartışmalıdır.
Rap müzik sanatçıları için Spotify, Youtube Music vb. platformların sanatçı dinleme oranları uyarınca maddi haklarını verip vermediklerine dair gelecekte davalar görülmesi de muhtemel olabilir. Eminem’in müzik yayıncısı şirketi Eight Mile Style, Nashville Federal Mahkemesi ’nde açılan şikayet, Spotify 'ın rapçinin şarkılarını gerekli lisans, muhasebe veya ödeme olmaksızın milyarlarca kez dinlediğini iddia ediyor. Ancak Spotify 'ın 200'den fazla Eminem şarkısının kullanımı için uygun şekilde ödeme yapıp yapmadığı konusunda dava açtı.[13]
Sonuç
Ülkemizde trap müziğin ortaya çıkmasıyla birlikte ana akım müzik olan rap müzik gün geçtikçe popülerleşmektedir. Bu popülerlikle birlikte güncel hukuki sorunların sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Güncel hukuki sorunlardaki pek çok tartışma henüz doktrinde ve yüksek mahkeme içtihatlarında bir sonuca bağlanamamıştır. Rap müzik eserlerinin korumasında FSEK ve meslek örgütleri korumasından istifade edilebileceği gibi isteğe bağlı kayıt - tescil başvurusu - zaman damgası yöntemi eser sahipliğinin belirlenmesinde önemlidir.
Sanat Hukuku Enstitüsü
Direktör
Av. Şevket Kurt
KAYNAKÇA [1] https://tr.wikipedia.org/wiki/Rap_yapmak- https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk%C3%A7e_rap [2] http://www.ankarabarosu.org.tr/siteler/ankarabarosu/frmmakale/2019-1/3.pdf [3] https://www.linkedin.com/pulse/fsek-kapsam%C4%B1nda-m%C3%BCzik-eserlerinin-korunmas-hatice-%C3%B6zde-%C3%B6zen?trk=public_profile_article_view [4] https://barandogan.av.tr/blog/ceza-hukuku/fikri-ve-sinai-haklar-mahkemesi-gorevine-giren-suclar.html [5] https://tr.wikipedia.org/wiki/Dijital_haklar_y%C3%B6netimi [6] https://www.telifhaklari.gov.tr/Turkiye-de-Meslek-Birlikleri-Muzik [7] https://www.telifhaklari.gov.tr/Sikca-Sorulan-Sorular-Meslek-Birlikleri [8] https://www.highsnobiety.com/p/unauthorized-rap-samples/ [9] Öztan, Fikir ve Sanat Eserleri Hukukunda İşlenme Eserler, s.227 [10] Yargıtay Ceza Genel Kurulu’nun 2009/4-196 E. ve 2009/248 K. sayılı 27.10.2009 tarihli kararı [11] https://www.birgun.net/haber/unlu-rapciler-server-uraz-ve-ceg-e-hapis-cezasi-243686 [12] https://www.diken.com.tr/ezhel-ikinci-davadan-da-beraat-etti/ [13] https://pitchfork.com/thepitch/eminem-spotify-lawsuit-music-modernization-act/