Özet
Telif haklarının ortaya çıkış amacı kişilerin fikirlerini koruyabilmektir. Bir diğer ifadeyle fikir ve sanat eserleri hukukunun konusunu, insanın düşünsel çabası sonucu olarak ortaya çıkan fikri ürünler oluşturmaktadır.[1] Bu kapsamda eser olarak nitelendirilebilen fikri ürünler koruma altına alınmıştır. Hangi ürünlerin eser olarak sayılabileceği ise gelişen dünya düzeninde farklılıklar göstermekte olup, modern sanat eserlerinin hukuki anlamda eser sayılıp sayılamayacağı gibi meseleler ortaya çıkmaktadır. Bu makale, modern sanat eserlerinin telif hukuku kapsamında korunması sorununu incelemektedir.
Giriş
Temel olarak telif hukukun amacı ortaya bir eser çıkaran sanatçının bu eserden doğan haklarını korumaktır. Ayrıca sanatçının yeni bir eser ortaya çıkarması konusunda teşvik edilmesi de amaçlardan biridir.[2] Bu sayede başkaları, eserden haksız bir şekilde yararlanamayacağı gibi sanatçının emeği de korunmuş olacaktır. Tarihte ilk kez kitaplar üzerinde ortaya çıkan telif hakları, gelişimiyle beraber fikrin somutlaştırılmasına vesile olan diğer türlerde de kendini göstermeye başlamıştır.
Eserin ne olduğu hususu, FSEK m. 1/B’de “sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat mahsulü” olarak tanımlamaktadır. Hususiyet kavramından ne anlaşılması gerektiği tam olarak belirlenemese de hususiyetin temel amacı eserlerin diğer fikri ürünlerden ayırt edilmesini sağlamaktır. Yargıtay kararlarında hususiyet niteliğinin sıradan olmamayı, bir anlamda yaratıcılığı ifade ettiğini belirtmektedir.[3] Bu noktada yenilik kavramına dikkat çekmek gerekir. Yenilik kavramından ne anlaşılması gerektiğine bakacak olursak yenilik, yakında meydana getirilmiş; daha önce kullanılmamış yahut sahip olunmamış, mevcutlardan farklı olan bir başka deyişle aynı yahut benzeri bulunmayan; eskimiş, zararlı veya yetersiz sayılan şeyleri yeni, yararlı ve yeterli olanlarıyla değiştirme, gelişme / ilerleme niteliği taşıma anlamında kullanılmaktadır. Elbette bir fikri ürünün tümüyle “yeni” olmasına gerek yoktur.[4] Bununla beraber eserin güzel olması veya sanatsal değer taşıması şart değilken orijinal olması şarttır. Orijinal olma konusunda kimi görüşlere göre kopya olmaması yeterliyken kimi görüşlere göre ise bir fikri çabanın varlığı gerekmektedir. Esasen kanunumuzdaki “hususiyet” kavramı orijinalliğin gerekliliği için kullanılmıştır.
Telif Hukuku Koruması İçin Aranan Unsurlar
Bir tuvale birkaç damla boya serpilmesiyle oluşturulan bir tablonun eser olarak nitelendirilebilmesi mümkün müdür? Eğer bu tablo üçüncü kişilerde çizgilerin düzeninden, yapısından etkilenme hissiyatı oluşturabiliyorsa eserin yaratıcısının oluşturduğu üründen birtakım haklar elde etmesi gayet tabiidir. Bu nokta 1957 Telif Hakkı Yasası'nın 13/1 (a) maddesine göre telif hakkı orijinal edebi, dramatik, müzikal ve sanatsal eserlerde mevcuttur. Bölüm 2 (e) sanat eserlerini şu anlama gelecek şekilde tanımlamaktadır:
Bir resim, bir heykel, bir çizim (bir diyagram, harita, çizelge veya plan dahil), bir gravür veya bir fotoğraf (bu türden herhangi bir eser sanatsal nitelikte olsun veya olmasın);
Bir mimari eser; ve
Sanatsal işçilikle ilgili diğer çalışmalar.
Sonuç olarak Kanun'un m.2 hükmüne göre sanat eserler, herhangi bir sanatsal nitelik taşıyıp taşımadığına bakılmaksızın telif hakkı kapsamında korunabilir.
Sanatsal nitelik taşıma bir gereklilik olmamakla beraber çalışmanın orijinal ve yeni olması gerektiğine dikkat edilmelidir. Baker v. Seldon davasında[5] fikrin yeni olmasa bile çalışmanın yeni ve orijinal olması gerektiği belirtilmiştir.
Herhangi bir eserin telif hakkı koruması için temel gereklilik, eserin orijinalliği kriteridir. Marico Ltd vs. Mrs. Jagit Kaur[6] davasında da belirtildiği üzere eserin edebi korumaya girmesi için eserden üstün bir kaliteye sahip olması beklenmemekte fakat orijinal olması beklenmektedir. Yine önemle dikkat çekilmelidir ki beklenen orijinallik yüzde yüz olmak zorunda değildir. Macmillan & Co. v. Cooper davasında[7] belirtildiği üzere bir eserin yüzde yüz orijinal olması gerekmemekte fakat esere çaba harcanması gerekmektedir. Ayrıca başka birinin eseriyle aynı olmaması gerektiğini belirtilmiştir. Bu konu ile ilgili önemli bir doktrin görüşü ise University of London Press Ltd. v. Universal Tutorial Press Ltd.[8] davasında ortaya çıkmıştır. “Sweat Of the Brow Theory” olarak adlandırılan bu teoriye göre yazarın eseri düşünmeye çaba sarf etmesi durumunda orijinal kabul edileceği belirtilmiştir. Bu teori sayesinde iki ayrı yazarın ayrı ayrı oluşturdukları eserlerin benzer olması durumunda da eser telif hakları kapsamında korunmaktadır.
Modicum of creativity theory ise Feist Publications, Inc. - Rural Phone Service Co. davasında[9] mahkeme “sweat of the brow” teorisini reddetmiş ve eser olarak kabul edilebilmenin koşulları arasında orijinal olabilmesi için bağımsız bir eser olması gerektiğine yer verilmiştir. Bu teoriye göre yaratıcılık seviyesinin çok yüksek olmasına gerek yoktur.
Blanch v. Koons davasında[10] Jeff Koons çeşitli resimlerden bir kolaj oluşturmuştur. Kolajda moda fotoğrafçısı Andrea Blanch tarafından çekilen telif hakkıyla korunan bir fotoğraf yer almaktadır. Blanch'ın fotoğrafı Allure moda dergisinde yayınlanmış ve bir uçak kabininde bir erkeğin kucağına uzanan bir kadının bacaklarını tasvir etmiştir. Koons, fotoğrafı diğer çift kadın bacaklarının arasına boyalı bir kolaja eklemeden önce kırpmış ve yeniden yönlendirmiştir. Bölge mahkemesi ise Blanch'ın fotoğrafının kolajında kullanılmasının telif hakkı ihlali değil, adil kullanım teşkil ettiğine hükmetmiştir. Mahkeme tarafından dört maddede özetle şu değerlendirmelerde bulunulmuştur:
Koons 'un kullanımının amacı ve niteliği “dönüştürücüdür.”
Blanch'ın telif hakkıyla korunan çalışması yaratıcı olmaktan ziyade “sıradandır.”
Blanch'ın fotoğrafının orijinalliği sınırlıdır.
Blanch'ın fotoğrafı Koons'un çalışmalarının kapladığı pazarı yakalaması mümkün değildir.
Mahkeme tarafından önemli görülen nokta, eserin "dönüştürücü" olarak nitelendirilmesidir. Bu nedenle, eserin anlamının somut ve özgün bir şekilde değiştirildiği için telif hakkı ihlal edilmediğine karar verilmiştir.
Modern Sanata İlişkin Bir Değerlendirme
Modern sanat eserlerinin çoğu, 20. ve 21. yüzyılda üretilen resim, heykel, mimari yapı ve grafik gibi çeşitli formlarda vücut bulan eserleri kapsar. Temel amacı miadını doldurmuş geleneklerle bağı koparmaktır. Yani modern sanatın temelini büyük ölçüde yenilikçi ve avangart düşünceler oluşturmaktadır.
Birkaç örnek üzerinden telif hakları sorununu incelemek gerekirse, örneğin Mark Rothko’nun eserleri genellikle büyük renk alanlarından oluşur ve kendisi soyut ekspresyonizmin temsilcisi olarak bilinir. No. 61 (Rust and Blue) isimli eserinde büyük bir tuval üzerine yerleştirilmiş kahverengi ve mavi tonları bulunmaktadır. İlk bakışta eser sahibinin yansıttığı bir orijinallik hatta fikri bir çabası olmadığı düşünülse de Rothko, eserlerinde soyut renk denemeleri yaparak izleyiciyi duygusal bir deneyime yönlendirmeyi amaçlar. Bu sebeple fikri bir çabanın ürünü olan bu eser elbette diğer koşulları da sağlaması dahilinde telif hukuku kapsamında korunması gerekmektedir. Tabii burada ortaya çıkabilecek sorun bir başka kişinin benzer bir ürün ortaya çıkarmasında olabilir. Bu durumda değerlendirilmesi gereken sonradan ortaya çıkan ürünün sadece bir kopya mı yoksa bir esinlenme sonucu mu ortaya çıkmış olduğudur.
Örneğin Barnett Newman, soyut ekspresyonizmin önde gelen figürlerinden biridir. Bilinen eserlerinden “Onement I” eserini inceleyecek olursak büyük bir tuval üzerine yerleştirilmiş tek bir dikey renk bandı içerir. Burada sanatçının ne anlatmak istediği kişiden kişiye değişse dahi bir bandın çekilmesiyle oluşturulan eser benzerlerinden ayrılmakta ve telif hukuku kapsamında korunmak durumundadır.
Ortaya çıkması muhtemel bir durum olarak oluşum bakımından fazlasıyla basit tabloların bir katalogda kullanılması sonucu ortaya bir telif ihlali çıkıp çıkmayacağı meselesidir. Bu gibi durumlarda somut olay üzerinden değerlendirme yapılması gerekmektedir. Blanch v. Koons davasında olduğu gibi mahkeme ortadaki ürün üzerinde bir korumaya gerek olmadığı kararını verebileceği gibi eserin orijinal olduğu ve korunması gerektiği hususunda da karar verebilir. Elbette somut olay üzerinde bilirkişiler eliyle yapılan incelemeler büyük önem arz etmektedir.
Readymade Sanat Eserlerinin Telif Hakları Bakımından Korunması
Readymade sanat eserleri modern sanatın önemli bir parçasıdır. Readymade terimi, sanatçının doğrudan müdahale etmeden hazır nesneleri sanat eseri olarak kabul etmesini ifade eder. Bu yaklaşım, nesnelerin kendi başlarına estetik veya anlam taşıdığını, sanatçının bu nesneleri seçerek veya bir araya getirerek sanat eseri yaratabileceğini savunur.
Marcel Duchamp, 20. yüzyılın başlarında readymade konseptini tanıtan önemli bir sanatçıdır. Duchamp'ın "Fountain" adlı pisuarı, bu yaklaşımın sembolik bir örneğidir. Bu tip sanat, geleneksel sanat anlayışını sarsarak sanatın tanımını genişletir ve sanatın sadece el yapımı ve özgün eserlerle sınırlı olmadığını vurgular.
Telif hukuku bakımından ortaya çıkan sorun ise bu ürünlerin telif hakları kapsamında korunup korunamayacağı meselesidir. Bahsedilen teorilerden Sweat Of the Brow Theory kapsamında Duchamp’ın bahsi geçen eserini değerlendirecek olursak sahibinin düşünmeye çaba sarf etmesi yeterli olacaktır. Zira Duchamp eserinde geleneksel sanat anlayışına meydan okumuş ve sanatın sınırlarını genişletmiştir. Fakat Modicum Of Creativity Theory kapsamında ise eserde sahibinin bir yaratıcılığının ortaya konması gerekmektedir. Ortadaki sorun ise readymade sanat eserlerinde sahibinin çoğunlukla ortaya bir yaratı koymamasıdır. Fakat eğer ki sanatçı sıradan bir nesnenin alınması ve kendiliğinden bir eser olarak kabul edilmesi yerine, bu nesneyi seçme, düzenleme veya farklı bir bağlamda kullanma şeklindeki yaratıcı çabasını ortaya koyuyorsa ise koruma mümkün olabilecektir.
Hazır bir nesnenin kullanılması yoluyla ortaya koyulan fakat sahibinin düzenlemesi ve bir çabasını da içeren bir örnek olarak Damien Hirst’in "The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living" eseri örnek verilebilir. Bu eser, bir tank içinde muhafaza edilen bir köpekbalığını içerir. Hirst, ölüm ve yaşam arasındaki çelişkiyi vurgular. Görüldüğü üzere aslında iki hazır nesnenin birleştirilmesiyle ortaya bir fikri çaba konmuştur.
SONUÇ
Modern sanat eserleri kapsamında hukuki olarak değerlendirilmesi gereken, ortaya konulan üründe sahibi açısından korunmaya değer bir hak var mıdır ve bu eserin üçüncü kişilerin haksız kullanımına konu olup olamayacağıdır. Modern sanatın yapısı ve geniş tanımı itibariyle telif hukuku uygulaması ve sınırlarının belirlenmesi açısından birtakım zorluklar ortaya çıkarabilir. Fakat telif hukuku, bu anlamda modern sanatın gelişimine katkı sağlaması bakımından önemli bir koruma aracıdır.
DİPNOT:
[1] HIRSCH, Ernst, Hukuki Bakımdan Fikri Say, İstanbul, 1943, s. 4
[2] PILA, Justine/TORREMANS, Paul, European Intellectual Property Law, New York, 2016, s 243.
[3] Yargıtay HGK, 2014/107E., 2016/957K.
[4] Zeki Güven, Fikri Mülkiyet Hukukunda Yenilik ve Orijinallik, Gazi Üniversitesi, 2011.
[5] Baker v. Seldon, Amerika Birleşik Devletleri Yüksek Mahkemesi, 1879. Detaylı bilgi için bkz. https://supreme.justia.com/cases/federal/us/101/99/
[6] Marico Ltd vs Bayan Jagit Kaur, Delhi Yüksek Mahkemesi, K. 20.04.2018. Detaylı bilgi için bkz. https://indiankanoon.org/doc/85408716/
[7] Macmillan & Co. v. Cooper ltd, Bombay Yüksek Mahkemesi, K. 14.12.1923. Detaylı bilgi için bkz. https://indiankanoon.org/doc/1257788/
[8] University Of London Press Ltd. V. Universal Tutorial Press Ltd., Birleşik Krallık, 1916. Detaylı bilgi için bkz. https://www.theipmatters.com/post/university-of-london-press-v-university-tutorial-press
[9] Feist Publications, Inc. - Rural Phone Service Co, Amerika Birleşik Devletleri Yüksek Mahkemesi, 1991. Detaylı bilgi için bkz. https://supreme.justia.com/cases/federal/us/499/340/
[10] Blanch v. Koons, Amerika Birleşik Devletleri İkinci Daire Temyiz Mahkemesi, 2006. Detaylı bilgi için bkz. https://en.wikipedia.org/wiki/Blanch_v._Koons
KAYNAKÇA:
HIRSCH, Ernst, Hukuki Bakımdan Fikri Say, İstanbul, 1943.
PILA, Justine/TORREMANS, Paul, European Intellectual Property Law, New York, 2016.
Zeki Güven, Fikri Mülkiyet Hukukunda Yenilik ve Orijinallik, Gazi Üniversitesi, 2011.
University Of London Press Ltd. V. Universal Tutorial Press Ltd., Birleşik Krallık, 1916.
Sanat Hukuku Enstitüsü Proje Direktörü
Doğan Arslan