A- GİRİŞ
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) 1/B maddesinde eser, “Sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat mahsulleri” olarak tanımlanmıştır. Başka bir ifadeyle, insanın fikri emek ve çalışmalarıyla ortaya koyduğu ses, yazı, işaret, resim, cisim ve buna benzer sonuçlar eser (fikri ürün) olarak adlandırılmaktadır.
B- ESER SAHİPLİĞİ
FSEK madde 8 fıkra 1 uyarınca eser sahipliğinde temel ilke; eseri meydana getirenin eser sahibi olmasıdır. Eser sahipliği; eserin yaratılması ile kendiliğinden ortaya çıktığından bildirim gerekmez. Eser sahibi olmak için fiil ehliyetine yani ayırt etme gücüne sahip ve ergin olmaya ihtiyaç yoktur.
Eser sahipliği farklı şekillerde ortaya çıkabilir. Bunlar; istihdam edilenlerin eser sahipliği, sinema eserlerinin eser sahipliği, müşterek eser sahipliği ve iştirak halinde eser sahipliği olarak sınıflandırılabilir.
C- ESER SAHİPLİĞİNDEN DOĞAN HAKLAR
Eser sahipliğinden doğan haklar mali ve manevi olarak ikiye ayrılır.
Eser sahipliğinden doğan manevi haklar FSEK’te; kamuya sunma (umuma arz), adın belirtilmesi, eserde değişiklik yapılmasını önleme, eserin aslına ulaşma, sergileme (teşhir) ve eseri tahrip etmeyi önleme hakkı olarak belirtilmiştir.
Eser sahipliğinden doğan mali haklar FSEK’te; işleme, çoğaltma, yayma, temsil, umuma erişilebilir kılma, pay ve takip hakkı olarak düzenlenmiştir.
D- ESER SAHİPLİĞİNDEN DOĞAN HAKLARIN SINIRLARI
1- KAMU DÜZENİ
Eser sahibine tanınan haklar, eserin ispatı amacıyla mahkeme ve diğer resmi makamlar huzurunda bir işleme konu olmak üzere kullanılmasına engel değildir. Fotoğraflar; emniyet veya adli amaçlar için sahibinin rızası alınmaksızın, resmi makamlar veya bunların emriyle başkaları tarafından her şekilde çoğaltılabilir ve yayılabilir.
Eserin herhangi bir suretle ticaret mevkiine konmasını, temsilini veya diğer şekillerde kullanılmasını engelleyen, izin veya kontrole bağlı tutan kamu hukuku hükümleri saklıdır.
2- KAMU YARARI (GENEL MENFAAT)
I- MEVZUAT, İÇTİHAT VE NUTUKLAR İÇİN ÖNGÖRÜLEN İSTİSNALAR
Resmen yayımlanan veya ilan olunan mevzuat ve kararların; çoğaltılması, yayılması, işlenmesi ya da herhangi bir yolla bunlardan faydalanma serbesttir.
Türkiye Büyük Millet Meclisinde, diğer resmi meclis ve kongrelerde, mahkemelerde, umumi toplantılarda söylenen söz ve nutukların; haber ile bilgi verme amacıyla çoğaltılması, umumi mahallerde okunması ve başka suretle yayımı serbesttir. Özel durumlar haricinde, söz ve nutuk sahiplerinin adına yer verilmeyebilir.
II- EĞİTİM-ÖĞRETİM İÇİN ÖNGÖRÜLEN İSTİSNALAR
Yayımlanmış bir eserin; tüm eğitim-öğretim kurumlarında, yüz yüze eğitim-öğretim maksadıyla doğrudan veya dolaylı olarak kar amacı gütmeksizin temsili, eser sahibinin ve eserin adının mutat şekilde açıklanması şartıyla serbesttir. Okullara özgü olarak hazırlanan ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından onanan yayımları için de aynı koşullar aranır.
Yayımlanmış müzik, ilim, edebiyat ve alenileşmiş güzel sanat eserlerinden; haklı bir sebeple, iktibas (alıntı) yapılarak, eser ile eser sahibinin adını vererek ve eğitim-öğretim için tahsis ederek seçme/toplama eserler oluşturmak serbesttir. Bu serbestlik, hak sahibinin meşru menfaatlerine haklı bir sebep olmadan zarar verir veya eserden normal yararlanmayla çelişecek şekilde kullanılamaz.
III- İKTİBAS (ALINTI) İÇİN ÖNGÖRÜLEN İSTİSNALAR
Bir eserden iktibas yapılması mümkün olan haller:
1. Alenileşmiş bir eserin bazı cümle ve fıkralarının müstakil bir ilim ve edebiyat eserine alınması,
2. Yayımlanmış bir bestenin en çok tema, motif, pasaj ve fikir nevinden parçalarının müstakil bir müzik eserine alınması,
3. Alenileşmiş güzel sanat eserlerinin ve yayımlanmış diğer eserlerin, haklı bir sebeple ve içeriğini aydınlatmak amacıyla bir ilim eserine konulması,
4. Alenileşmiş güzel sanat eserlerinin ilmi konferans veya derslerde, konuyu aydınlatmak için projeksiyon ve buna benzer vasıtalarla gösterilmesi.
şeklinde sıralanabilir.
İktibasın belli olacak şekilde yani referans/kaynakça göstererek yapılması gerekir. İlim eserlerinde, iktibas hususunda kullanılan eserin ve eser sahibinin adı ve iktibas yapılan kısım belirtilir.
IV- GAZETE İÇERİĞİ VE HABER AMAÇLI ALINTILAR İÇİN ÖNGÖRÜLEN İSTİSNALAR
Basın Kanunu madde 15’te düzenlenen hususlar hariç olmak üzere basın veya radyo tarafından umuma yayılan günlük haberler serbestçe iktibas edilebilir. Gazete veya dergilerde çıkan haberlere ilişkin makale ve fıkraların iktibas hakkı açıkça saklı tutulmamışsa aynen veya işlenmiş şekilde diğer gazete ve dergiler tarafından alınması ve yayılması serbesttir. İktibas hakkı saklı tutulsa bile sözü geçen makale ve fıkraların kısaltılarak basın özetleri şeklinde alınması ve yayılması mümkündür ancak referans/kaynakça göstermek gerekir.
Haber mahiyetinde olmak ve bilgilendirme kapsamını aşmamak şartıyla, günlük haberlere bağlı olarak fikir ve sanat eserlerinden bazı kısımların (işaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan araçlarla) alınması mümkündür. Bu kısımların çoğaltılması, yayılması, temsil edilmesi ve yayınlanması serbesttir. Ancak bu serbestlik, hak sahibinin hukuki menfaatlerine zarar verecek şekilde veya eserden normal yararlanmaya aykırı biçimde kullanılamaz.
3- ÖZEL MENFAAT
Bütün fikir ve sanat eserlerinin, kar amacı güdülmeksizin şahsen kullanmak için çoğaltılması mümkündür. Ancak, bu çoğaltma hak sahibinin meşru menfaatlerine haklı bir sebep olmadan zarar veremez ya da eserden normal yararlanmaya aykırı olamaz.
Sözleşmede belirleyici hükümlerinin yokluğu halinde ve (hata düzeltme dahil) bilgisayar programının amaca uygun kullanımı için gerekli olduğu durumda, bilgisayar programının onu hukuki yollardan edinen kişi tarafından çoğaltılması ve işlenmesi serbesttir.
Bilgisayar programını yasal yollardan edinen kişinin; programı yüklemesi, çalıştırması, hataları düzeltmesi ve (kullanımı için gerekli olduğu sürece) bir adet yedekleme kopyası yapması sözleşme ile önlenemez.
Bilgisayar programını kullanım hakkına sahip kişinin yapmaya hak kazandığı bilgisayar programının yüklenmesi, görüntülenmesi, çalıştırılması, iletilmesi veya depolanması fiillerini ifa ettiği sırada, bilgisayar programının herhangi bir ögesi altında yatan düşünce ve ilkeleri belirlemek amacıyla, programın işleyişini gözlemlemesi, tetkik etmesi ve sınaması serbesttir.
Bağımsız yaratılmış bir bilgisayar programı ile diğer programların ara işlerliğini gerçekleştirmek üzere gerekli bilgileri elde etmek ile bilgisayar programının çoğaltılması ve işlenmesi amacıyla kodun çoğaltılmasının, kod formunun çevirisinin de zorunlu olduğu durumlarda bu filler belli şartlar altında serbesttir. Bu şartlar;
1. İlgili fiillerin, ruhsat sahibi veya bir bilgisayar programının kopyasını kullanma hakkı sahibi kişi tarafından veya onlar adına bunu yapmaya yetkili kişi tarafından ifa edilmesi,
2. Ara işlerliği gerçekleştirmek için gerekli bilginin, kanunda belirtilen kişilerin kullanımlarına sunulmaması,
3. Bu fiillerin, ara işlerliği gerçekleştirmek için gereken program parçaları ile sınırlı olması.
Yukarıda sıralanan şartlar, onun uygulanması ile elde edilen bilgilerin;
1. Bağımsız yaratılmış bilgisayar programının ara işlerliğini gerçekleştirmenin dışında kullanılmasına,
2. Bağımsız yaratılmış bilgisayar programının ara işlerliği için gerekli olduğu durumlar hariç başkalarına verilmesine,
3. İfade ediliş bakımından esastan benzer bir bilgisayar programının geliştirilmesi, üretilmesi, pazarlanması veya fikri hakları ihlal eden herhangi diğer bir fiil için kullanılmasına,
izin vermez.
Bu istisnada da sınır; programdan normal yararlanma ile çelişir veya hak sahibinin meşru yararlarına makul olmayan müdahale eder şekilde kullanılmasına izin verecek tarzda yorumlanamaz.
E- SONUÇ
Eser sahipliği ve eser sahipliğinin sağladığı haklar kanunda düzenlenmiş ancak ilgili hakların kullanımında sınırsız yetki tanınmamıştır. Sınırlamaların da istisnalarının olduğunu göz ardı ve eser sahibinin haklarını ihlal etmeden eserlerden yararlanmak mümkündür.
Sanat Hukuku Proje Direktörü
Av. Yağmur Nisa AKSU