ADİL KULLANIM VE UNSURLARI
Adil kullanım kavramının net bir tanımı ve keskin bir ölçütü olmamakla birlikte, telif hakkı sahibinden izin almaksızın, telif hakkıyla korunan eserlerin belirli kullanımlarına izin verilmesi şeklinde açıklanabilir. Adil kullanım esnek bir kavramdır ve bazı durumlarda yoruma açık olabilir. Adil kullanımda dikkat edilmesi gereken 4 unsur, Amerika Birleşik Devletleri Telif Hakkı Kanunu Bölüm 107’de belirtilmiştir[1]. Bunlar daha önce belirtildiği üzere kesin nitelikli değil, sadece yönergedir.
1- Kullanım Amacı
Eleştiri, yorum, haber raporlama, öğretim (sınıf içi kullanım için alınan birden çok kopya dahil), burs veya araştırma kapsamındaki kullanım telif hakkı ihlali değildir (Amerika Birleşik Devletleri Telif Hakkı Kanunu Bölüm 106 ve 106A hükümleri dikkate alınmaksızın). Eğitim amaçlı kullanımlar, Eğitim Yasası veya sınıf istisnaları kapsamında ele alınabilir. Ancak bu durumun kesinlikle adil kullanım olacağı sonucu da çıkarılmamalıdır.
2- Telif Hakkıyla Korunan Çalışmanın Niteliği
Telif hakkıyla korunan çalışma yaratıcı nitelikte ise adil kullanım kapsamına girmesi görece daha zordur. Özellikle resimler doğası gereği yaratıcı olduğundan bu unsura uygunluk sağlanması olasılığı azdır.
3- Telif Hakkıyla Korunan Eserin Kullanım Miktarı ve Önemi
Kullanılan miktar amaca uygunsa bu, adil kullanım lehine olacaktır. Ancak, belirli bir yüzde veya miktar vermek mümkün değildir. Bunun yerine miktar ve amaç arasındaki ilişkiye bakmak daha uygundur. İkinci bir ölçekse ‘less is always better’ yani daha az her zaman daha iyidir. Amaca ulaşmak için yeterli olan miktarın aşılmaması da adil kullanım sınırları içinde kalmaya yardımcı olan başka bir unsurdur. Bu kıstas dördüncü ve son unsur olan potansiyel pazarı da etkiler niteliktedir.
4- Kullanımın, Telif Hakkıyla Korunan Çalışmanın Potansiyel Pazarı veya Değeri Üzerindeki Etkisi
Bu başlık altında iki soru akla gelmektedir. İlk soru, kullanılan miktarın orijinal görselin yerine geçip geçmediğidir. İkinci soru ise, kullanılan miktarın orijinal görselle rekabet edip etmeyeceğidir. Sorulara verilen yanıtlar çerçevesinde adil kullanımın sınırları çizilmeye çalışılır.
II- DÖNÜŞTÜRÜCÜ ADİL KULLANIM
Dönüştürücü kullanım, orijinal görsele yeni bir anlam veya boyut kazandırılması olarak görülebilir. Mahkeme, bir kullanımın dönüştürücü olup olmadığına karar verirken amaç unsuru ağırlıklı olmak üzere adil kullanımın 4 unsurunu dikkate alır.
Bir kullanımın dönüştürücü adil kullanım kapsamında olup olmadığının analiz edilmesi için üç soru önerilebilir:
Telif hakkıyla korunan görsel kullanıldığında;
1- Orijinalinden farklı bir anlama sahip yeni boyut kazandırılıyor mu ?
2- Üçüncü kişilerin kazandırılan yeni anlamı algılamasına yardımcı olacak mı ?
3- Gereken miktar içinde kalındı mı ?
Bu üç soruya verilen yanıtların tümü evet olduğunda, aslında bunun dönüştürücü bir kullanım olması ve dolayısıyla adil kullanım olması muhtemeldir.
III- OLAY İNCELEMESİ - KULLANIM ÖRNEKLERİ
1- Bill Graham Archives v. Dorling Kindersley[2]
Dorling Kindersley Yayın Şirketi, geçmişçe konser reklamını yaptığı Grateful Dead grubunun posterlerini yeniden üretmiştir. Posterler kitap şeklinde çoğaltılmış ve grup tarihindeki farklı kilometre taşlarını göstermek için kullanılmıştır. Mahkeme bu kullanımı adil kullanım olarak yorumlamış ve gerekçe olarak poster boyutlarının küçük olmasını ve amacın zaman çizelgesi oluşturmak olduğunu göstermiştir. Ek olarak bu posterlerle artık konser reklamı yapılmadığından dönüştürücü adil kullanıma harika bir örnektir.
2- Cariou v. Prince[3]
Ressam Richard Prince, fotoğraf sanatçısı Patrick Cariou'nun kitabındaki fotoğrafları kullanarak (çoğunlukla kolaj olan) resimler oluşturmuştur. 29 resim için 28 fotoğraf kullanmıştır. Hatta bazı durumlarda fotoğrafın tamamını kullanmıştır. Mahkeme, 25 eserde adil kullanım olduğuna karar vermiştir. Kalan 4 eserin adil kullanım kapsamında olup olmadığının analizi için dava iade edilmiştir. Bu karar, adil kullanıma dair yorum esnekliğini ve adil kullanımın kaygan zeminini gösterir.
IV- SONUÇ
Adil kullanım; telif hakkının korunması ile yorum, değerlendirme, yeniden kullanma arasındaki hassas bir terimdir. Bu hassasiyet keskin kurallarla kalıplaştırılmaya çalışılmamış, Anglo-Sakson hukuk sistemine uygun olarak her anlaşmazlık özelinde değerlendirilmesi gereken bir husus olarak görülmüştür. Adil kullanım unsurlarının olay özelinde yorumlandığı akılda tutularak değerlendirme yapılmalıdır.
Stj. Av. Yağmur Nisa AKSU
[1]Copyright Law of the United States, U.S. Copyright Office, https://www.copyright.gov/title17/92chap1.html#107, Erişim Tarihi: 06.01.2023 [2] Bill Graham Archives v. Dorling Kindersley Limited, Dorling Kinderley Publishing, and RR Donnelley & Sons Company 448 F.3d 605, Stanford Libraries, https://fairuse.stanford.edu/primary_materials/cases/GrahamKindersley.pdf, Erişim Tarihi: 07.01.2023 [3] Berkman Klein Center For Internet & Society At Harvard University, https://cyber.harvard.edu/people/tfisher/cx/2013_Cariou.pdf, Erişim Tarihi: 07.01.2023