“Maymun Özçekimi” hikayesi 2011’de David Slater adında bir fotoğrafçının Sulawesi, Endonezya’ya yaptığı seyahatte birkaç Makak maymunu sürüsünü fotoğraflamasıyla başladı. Slater uzunca bir süre özçekimlerin kendi becerisiyle maymunları kameraya bakarken deklanşöre basması için ikna etmesi sonucu oluştuğunu savundu.
Slater: “Bu olay rastgele bir maymun davranışı değildi. Bir fotoğrafçı için fazlaca bilgi, sabır, ter ve ıstırap gerektiren bir durumdu.” diyerek fotoğrafların kendi profesyonel çabasının bir sonucu olduğunu savundu.
Uyuşmazlığa konu olan maymun fotoğraflarından birisi.
Fotoğraflar, giderek popülerleştikten sonra Slater’in Wikipedia ve Techdirt’ten görüntüleri kullanmamasını istemesiyle 2014’te hukuki bir uyuşmazlığa konu oldu. Web siteler bu isteği reddetti. Wikipedia görüntülerin teliflenemeyeceğini çünkü fotoğrafların asıl yaratıcısının maymunun kendisi olduğunu iddia etti. Uyuşmazlık hakkında ABD Telif Hakkı Ofisi, hayvanların telif haklarına sahip olamayacağına hükmetti.
Arkaplan
Peki günümüz uygulamasına gelene kadar yaşananlar nelerdi?
2014’te Slater’ın maymun Naruto tarafından çekilmiş bir fotoğrafın Wikipedia sayfasından kaldırılması hakkındaki talep Wikimedia kuruluşu tarafından reddedildi. Wikimedia, bir hayvan tarafından oluşturulmuş çalışmanın telif haklarına tâbi olamayacağını, ayrıca Slater’in bir grup makakla arkadaş olup fotoğraf ekipmanlarını makakların kullanacağı ve muhtemelen fotoğraf çekecekleri şekilde ayarlamasına dair argümanının hiçbir değeri olmadığını savundu.
Slater aleyhine açılan başka bir davada, PETA(Hayvanlara Karşı Etik Davranışlar Örgütü) -Naruto adına “bir arkadaş” olarak- bir hayvan tarafından yaratılan eserlerin hayvan adına telif haklarının bulunduğunun tanınmasına ilişkin bir karar istedi. Daha spesifik olarak PETA, sanıkları ABD Telif Hakkı Yasası 106. ve 501. bölümleri uyarınca Naruto’nun Maymun özçekimlerinin telif haklarını sergilemek, reklam, taklit, satışa sunmak, kopyalarını satmak suçlarıyla ihlal etmekle suçladı.
2016’da Kuzey Kaliforniya Bölge Mahkemesi davayı Telif Hakları Kanunu’nun Naruto gibi hayvanları kapsamadığı gerekçesiyle reddetti. Mahkeme, “müelliflik eserleri” ve “eser sahibi” kavramlarının kanunda açıkça tanımlanmadığını belirtti. Bu durum, yasama organının uygulamada esnekliği sağlamak için bilinçli olarak yaptığı bir tercihti.
Yine de mahkeme, çevre hukuku alanında verilmiş emsal bir karara atıfta bulundu (Cetacean). Tüm dünyadaki balina, yunus ve deniz memelileri adına kendi kendine atanmış avukatlardan oluşan Cetacean (deniz memelileri) Topluluğu da benzer bir şekilde Nesli Tükenmekte Olan Türler Yasası, Deniz Memelilerini Koruma Yasası ve Ulusal Çevre Politikası Yasası ihlalleri sebebiyle bir dava gündeme getirmişti. ABD 9. Daire Temyiz Mahkemesi iki kanunu da şekil ve içerik bakımından inceledi fakat ABD Kongresi’nin hayvanların kanuni statülerine olan bakış açısını bunun dışında tuttu. Mahkeme: “Eğer Kongre ve Başkan hayvanlara da gerçek ve tüzel kişilerde olduğu gibi ‘dava açma ehliyetini’ vermek gibi olağanüstü bir adım atmak isteseydi bunu açıkça söyleyebilirlerdi ve söylemeliydiler.” yorumunu yaptı.
Bölge Mahkemesi’ne göre ABD Telif Hakları Kanunu bakımından da Maymun Selfie’si davası için buna benzer bir sonuca ulaşılabilirdi. ABD Yüksek Mahkemesi ve 9. Daire Mahkemesi de eser sahipliği meselesi için “kişiler” veya “insanlar” kavramlarına atıfta bulunmuştur. Ek olarak Telif Hakkı Uygulamaları İncelemesi’nde ABD Telif Hakları Ofisi açıkça şunu belirtir:
“Bir çalışmanın ‘eser’ olarak nitelendirilebilmesi için eserin bir insan tarafından yaratılmış olması gerekir.” Burrow-Giles Lithographic Co., 111 U.S. 58. Bu koşulu sağlamayan çalışmalar teliflenebilir değillerdir. Telif Hakları Ofisi doğa, hayvanlar veya bitkiler tarafından üretilen eserleri tescil etmeyecektir.
Telif Hakkı Uygulamaları İncelemesi, koruma altına alınamayacak bir çalışma örneği olarak özellikle “bir maymun tarafından çekilmiş fotoğraf” örneğini verir. Mahkemeler, uygun koşullarda ABD Telif Hakkı Bürosu'nun yorumunu dikkate alırken bu davada Bölge Mahkemesi ayrıca Naruto'nun korunabilir bir eserin sahibi olamayacağı sonucuna varmak için İnceleme’ye de başvurmuştur. PETA’nın 9. Daire Mahkemesi’ne yaptığı temyiz başvurusuna ilişkin dava, (öncelikle) taraflarca mahkeme dışında sonuçlandırıldı.
Günümüz Uygulaması
Günümüz uygulamasında Daire hâkimi Bea her şeyden önce PETA’nın Naruto adına “bir arkadaş” sıfatıyla bulunduğu iddiaları, bir hayvanın “bir arkadaş” tarafından temsil edilemeyecek olması nedeniyle sorguladı. Öyle ki 9. Daire’nin verdiği karar, aksi bir sonuçta Cetacean davasında bir grup deniz memelisinin Article III kapsamındaki dava açma ehliyeti geçerliliği durumuyla çelişir mi sorusunu da beraberinde getirmekteydi. Yine de Naruto’nun bir vasi ya da “bir arkadaş” tarafından temsil edilme yeterliliği Article III kapsamına girmemekteydi.
Bu sebeple Daire hâkimi Bea, Naruto’nun Telif Hakkı Yasası kapsamındaki ehliyetini dikkate alarak “Telif Hakkı Yasası’nın çeşitli hükümleri, hayvanların bu yasa uyarınca dava açmak için yasal hakları olmadığı sonucu konusunda bizi ikna ediyor.” sonucuna ulaştı. Yargıç, diğer şeylerin yanı sıra,
“Yasa:
Eser sahibinin çocuklarının (meşru olsun veya olmasın), eser üzerindeki hakları devralmalarına,
Eser sahibinin dul eşi, hayatta kalan çocuk(ları)/torun(ları) olmadıkça (bu durumda yarısına sahip olacaktır) eserin tüm sınırlı haklarına sahip olmasına
olanak vermektedir.” diyerek durumu gerekçelendirdi.
Mahkeme: “Çocuklar, torunlar, meşruluk ve dul kavramlarının hepsi insana özgüdür ve evlenemeyen, kanunen mülkiyet hakkı bulunmayan hayvanları açıkça bu yasanın dışında kalır.” diyerek ekler.
YORUM
Sonuç aslında çok da şaşırtıcı değildir. Maymun Özçekimi davası alışılmadık bir dava gibi görünse de yakın gelecekte hassas hâle gelmesi muhtemel önemli konuları gündeme getirmiştir.
İnsan dışı varlıklar tarafından yaratılan eserler kapsamında sahiplik ve telif hakkı sorunu aslında (ya da sadece) bir maymunun çektiği fotoğraflar üzerinde telif hakkı sahibi olup olamayacağı probleminden ibaret değil, aynı zamanda artan sofistike teknolojilerin, örneğin yapay zekanın, yaygınlaşması ve gelişmesi ışığında bir eser sahibinin (kim olduğundan ziyade) ne olduğuna dair anlayışın genişlemesine yol açıp açmayacağı problemidir.[1]
Kaynak Metin:
1. 9th Circuit rules that Naruto has no standing under US Copyright Act Eleonora Rosati, The IPKat, April 23, 2018
Görseller:
https://en.wikipedia.org/wiki/Monkey_selfie_copyright_dispute#/media/File:Macaca_nigra_self-portrait_large.jpg (Birinci görsel)
https://en.wikipedia.org/wiki/Monkey_selfie_copyright_dispute#/media/File:Macaca_nigra_self-portrait_full_body.jpg (İkinci görsel)
Sanat Hukuku Enstitüsü
Proje Direktörü
Melih Karagöz