KÜLTÜREL MİRAS NEDİR?
Kültürel miras bir topluma ait kültür, değer ve geleneklerin tümünü kapsayan ve toplumun tarihini ve kimliğini geçmişten günümüze ve geleceğe bağlayan varlıkların bütününü ifade eder. Doğal kültürel miras ve insan eliyle oluşturulmuş diğer tüm kültürel varlıklar bu kapsama girmektedir.
Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) tanımıyla, kültürel miras birçok kategoriyi barındıran genel bir kavramdır. İki ana başlık altında toplayacak olursak;
Somut Kültürel Miras:
Taşınır kültürel miras (tablolar, heykeller, madeni paralar, el yazmaları vb.)
Taşınmaz kültürel miras (anıtlar, arkeolojik alanlar vb.)
Sualtı kültürel miras (gemi enkazları, sualtında kalıntısı harabeler ve şehirler vb.)
Somut Olmayan Kültürel Miras:
Geleneksel bilgi kapsamında sözlü gelenekler, folklor, performans sanatları, halk oyunları, şarkılar, ritüeller vb.
şeklinde gruplandırılabilir.
KÜLTÜREL MİRASIN ÇEŞİTLİ DİSİPLİNLER İLE KORUNMASI
Somut kültürel mirasın korunmasında yardımcı olan disiplinlerden bazıları:
Arşiv bilimi
Müzecilik
Restorasyon ve konservasyon
Sanatsal, arkeolojik ve mimari korunma
Folklor kayıtlarının korunması
Filmin korunması ve dijital ortama aktarılması
Dijital koruma
Somut olmayan kültürel mirasın korunmasında yardımcı olan disiplinlerden bazıları:
Dil koruması
Sözlü tarih
Gelenekler
Folklor
DÜNYA KÜLTÜREL VE DOĞAL MİRASIN KORUNMASI SÖZLEŞMESİ
Tüm insanlığın ortak mirası kabul edilen değerleri ortak bir geçmiş olarak benimsemek, tanıtmak ve gelecek nesillere aktarmak için UNESCO, 1972 yılında Paris’te toplanan 17. Genel Konferansı’nda “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme”yi kabul etmiştir. Türkiye, bu sözleşmeye 14 Şubat 1983 tarihinde taraf olmuştur.
14.04.1982 tarih ve 2658 sayılı Kanunla katılmamız uygun bulunan bu Sözleşme, 23.05.1982 tarih ve 8/4788 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla onaylanarak, 14.02.1983 tarih ve 17959 sayılı Resmî Gazete'de yayınlanmıştır.
Sözleşme Madde 1’e göre kültürel miras tanımı aşağıda sayılan öğeleri kapsamaktadır.
Anıtlar: Tarih, sanat veya bilim açısından istisnaî evrensel değerdeki mimari eserler, heykel ve resim alanındaki şaheserler, arkeolojik nitelikte eleman veya yapılar, kitabeler, mağaralar ve eleman birleşimleri.
Yapı toplulukları: Mimarileri, uyumlulukları veya arazi üzerindeki yerleri nedeniyle tarih, sanat veya bilim açısından istisnaî evrensel değere sahip ayrı veya birleşik yapı toplulukları.
Sitler: Tarihsel, estetik, etnolojik veya antropolojik bakımlardan istisnaî evrensel değeri olan insan ürünü eserler veya doğa ve insanın ortak eserleri ve arkeolojik sitleri kapsayan alanlar.
Sözleşmeye göre uluslararası alanda kültürel miras:
“...sanat, tarih veya bilim açısından istisnai evrensel değer taşıyan mimari eserler, heykel ve resimler, arkeolojik nitelikteki elemanlar, yapılar veya yapı toplulukları, arkeolojik sitler, sualtında kalan arkeolojik alanlar, kitabeler, batıklar, mağaralar gibi insan ürünü eserler veya doğa ve insanın ortak eserleri gibi somut eserlerden ve geleneksel, tarihi, manevi, dini, ahlaki değerler gibi somut olmayan öğelerden oluşmaktadır.
Buradan hareketle, tarihi sit alanları, kaleler, saraylar her türlü mimari kalıntı, yapı taşı, sözlü ve sözlü olmayan yani somut veya somut olmayan kültür varlıkları bu mirası oluşturan en önemli kaynaklar arasında yer almaktadır.”
SOMUT KÜLTÜREL MİRAS
Somut kültürel miras, Türkiye’de 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun 3. maddesinde şu şekilde tanımlanmıştır:
“...tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yaşama konu olmuş bilimsel ve kültürel açıdan özgün değer taşıyan yer üstünde, yer altında veya sualtındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıklardır.”
Bakanlığın somut kültürel mirasa ilişkin bazı aktif çalışma alanları şunlardır;
Kazılar ve Araştırmalar
Müzecilik Faaliyetleri
Dünya Miras Alanları ve Antik Kentler
Sanal Müzeler, Saraylar, Camiler, Kiliseler, Manastırlar ve Diğer Mekanlar
Peki “Kültürel Miras”ı nasıl belirliyoruz? Yerel hukukumuzda ve uluslararası hukukta kültürel mirasın korunması için kriterler nelerdir?
KÜLTÜREL MİRASI KORUMA KRİTERLERİ
Kültürel miras varlıklarının UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dahil edilebilmesi için «Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme Uygulama Rehberi»nde tanımlandığı şekilde üstün evrensel değer sahibi olması ve Paragraf 77’de belirtilen 10 seçim kriterlerinden en az bir tanesini yerine getirmesi gerekmektedir:
Belirtilen kriterler arasında:
1-6. Kriterleri taşıyan alanlar Kültürel Miras,
7-10. Kriterleri taşıyan alanlar Doğal Miras olarak değerlendirilmektedir.
Hem doğal hem de kültürel özellik taşıyan miraslar ise Karma Miras olarak değerlendirilmektedir.
İlgili kriterler şu şekilde tanımlanmaktadır:
İnsanoğlunun yaratıcı dehasını gösteren bir başyapıt olması;
Şehir planlaması veya peyzaj düzenlemesi, anıtsal sanatlar, mimari veya teknoloji alanlarındaki gelişmeler üzerinde, dünyanın belli bir kültür alanı veya zaman dilimi içerisinde, kayda değer bir insani değer etkileşimi sergilemesi;
Yaşayan veya yok olmuş bir medeniyete ya da bir kültürel geleneğe ait eşsiz veya üstün bir tanıklık teşkil etmesi;
İnsanlık tarihinin belli dönemi veya dönemlerini gösteren, üstün bir bina çeşidi, mimari veya teknolojik bütün veya tabiat örneği olması;
Geleneksel insan yerleşiminin, bir kültür veya kültürlere has kara veya deniz kullanımına veya özellikle de geri döndürülemez değişimlerin etkisi altında savunmasız hale gelen doğayla insan etkileşimine üstün bir örnek olması;
Üstün evrensel değere sahip yaşayan gelenekler veya etkinliklerle, fikirler veya inançlarla, sanatsal veya edebi çalışmalarla doğrudan veya somut bir şekilde bağlantılı olması (Komite bu kriterin tercihen başka bir kriterle birlikte kullanılmasını öngörmektedir);
Üstün doğal fenomene veya üstün doğal güzelliğe ve estetik öneme sahip alanları içermesi;
İlk yaşam kaydı, arazi şekillerinin gelişmesinde süregelen önemli jeolojik süreçler veya önemli jeomorfik veya fizyografik özellikler de dâhil olmak üzere, dünya tarihinin ana aşamalarını temsil edecek nitelikte üstün örnekler olması;
Karada, tatlı suda, kıyısal ve denizsel ekosistemlerde, bitki ve hayvan topluluklarında süregelen ekolojik ve biyolojik sürece ve gelişimine üstün örnek teşkil etmesi;
Bilim açısından veya değerlendirmesinden üstün evrensel değere sahip olan ve tehdit altındaki türler de dâhil olmak üzere, biyolojik çeşitliliğin yerinde korunması için en önemli ve kayda değer doğal ortamları içermesi.
DÜNYA MİRASI LİSTESİNDE BULUNAN TÜRKİYE'DEKİ VARLIKLAR
Uluslararası önem taşıyan ve bu nedenle takdire ve korunmaya değer doğal oluşumlara, anıtlara ve sitlere “Dünya Mirası” statüsü tanınmaktadır. Sözleşmeyi kabul eden üye devletlerin UNESCO’ya başvurusuyla başlayan ve Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi (ICOMOS) ve Uluslararası Doğayı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUCN) uzmanlarının başvuruları değerlendirmesi sonunda tamamlanan işlemlerden sonra aday varlıklar Dünya Miras Komitesinin kararı doğrultusunda bu statüyü kazanmaktadır.
2021 yılı itibariyle Dünya genelinde UNESCO Dünya Miras Listesi’ne kayıtlı 1121 kültürel ve doğal varlık bulunmakta olup bunların 869 tanesi kültürel, 213 tanesi doğal, 39 tanesi ise karma (kültürel/doğal) varlıktır.
Ülkemizin, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün sorumluluğu altında yürüttüğü çalışmalar neticesinde bugüne kadar UNESCO Dünya Miras Listesi’ne 18 adet varlığımızın alınması sağlanmıştır.
Kültürel Miras (16)
İstanbul (Ayasofya, Sultanahmet, Topkapı, Yerebatan Sarnıcı) [1985]
Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (Sivas) [1985]
Hattuşa (Boğazköy) - Hitit Başkenti (Çorum) [1986]
Nemrut Dağı (Adıyaman - Kahta) [1987]
Xanthos-Letoon (Antalya - Muğla) [1988]
Safranbolu Şehri (Karabük) [1994]
Troya Antik Kenti (Çanakkale) [1998]
Edirne Selimiye Camii ve Külliyesi (Edirne) [2011]
Çatalhöyük Neolitik Kenti (Konya) [2012]
Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Alanı (İzmir) [2014]
Bursa ve Cumalıkızık: Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu (Bursa) [2014]
Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri [2015]
Efes (İzmir) [2015]
Ani Arkeolojik Alanı (Kars) [2016]
Afrodisias (Aydın) [2017]
Göbeklitepe Arkeolojik Alanı (Şanlıurfa) [2018]
Kültürel & Doğal (Karma) Miras (2)
Göreme Milli Parkı ve Kapadokya (Nevşehir) [1985]
Pamukkale-Hierapolis (Denizli) [1988]
SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRAS
Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı (UNESCO) 17 Ekim 2003 tarihinde Paris’te düzenlenen 32. Genel Konferansı’nda, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’ni kabul etmiştir.
Türkiye 19 Ocak 2006 tarihli ve 5448 sayılı Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesinin Uygun Bulunduğuna Dair Kanunla bu sürece dâhil olmuş ve 27 Mart 2006 tarihinde resmen taraf olmuştur.
Sözleşme Madde 2.1’e göre:
«...Somut Olmayan Kültürel Miras, toplulukların, grupların ve kimi durumlarda bireylerin, kültürel miraslarının bir parçası olarak tanımladıkları uygulamalar, temsiller, anlatımlar, bilgiler, beceriler ve bunlara ilişkin araçlar, gereçler ve kültürel mekânlar biçiminde tanımlanmaktadır. Kuşaktan kuşağa aktarılan bu miras, toplulukların ve grupların çevreleriyle, doğayla ve tarihleriyle etkileşimlerine bağlı olarak, sürekli biçimde yeniden yaratılır ve bu onlara kimlik ve devamlılık duygusu verir; böylece kültürel çeşitliliğe ve insan yaratıcılığına duyulan saygıya katkıda bulunur.»
Somut olmayan kültürel miras, özellikle aşağıdaki alanlarda belirir (Madde 2.2):
a. Somut olmayan kültürel mirasın aktarılmasında taşıyıcı işlevi gören dille birlikte sözlü gelenekler ve anlatımlar (destanlar, efsaneler, halk hikâyeleri, atasözleri, masallar, fıkralar vb.),
b. Gösteri sanatları (Karagöz, meddah, kukla, halk tiyatrosu vb.),
c. Toplumsal uygulamalar, ritüeller ve şölenler (nişan, düğün, doğum, Nevruz, vb. kutlamalar),
d. Doğa ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar (geleneksel yemekler, halk hekimliği, halk takvimi, halk meteorolojisi vb.),
e. El sanatları geleneği (dokumacılık, nazar boncuğu, telkâri, bakırcılık, halk mimarisi)
Sözleşmenin amaçları Madde 1’de şu şekilde açıklanmıştır:
a. Somut olmayan kültürel mirası korumak;
b. İlgili toplulukların, grupların ve bireylerin somut olmayan kültürel mirasına saygı göstermek;
c. Somut olmayan kültürel mirasın önemi konusunda yerel, ulusal ve uluslararası düzeyde duyarlılığı arttırmak ve karşılıklı değerbilirliği sağlamak;
d. Uluslararası işbirliği ve yardımlaşmayı sağlamak.
UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirasının Temsili Listesi kapsamında, somut olmayan kültürel mirası daha gözle görülür kılmak, önemi konusunda bilinçlenmeyi sağlamak ve kültürel çeşitliliğe saygı içinde diyaloğu desteklemek için, Taraf Devletlerin teklifi üzerine, insanlığın somut olmayan kültürel mirasının temsili bir listesi hazırlanır, güncellenir ve yayımlanır.
Temsili listede yer alan Türkiye’ye ait unsurlar şunlardır:
Meddahlık
Mevlevi Sema Töreni
Aşıklık Geleneği
Karagöz
Nevruz
Geleneksel Sohbet Toplantıları
Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali
Alevi-Bektaşi Ritüeli: Semah
Tören Keşkeği Geleneği
Mesir Macunu Festivali
Türk Kahvesi Kültürü ve Geleneği
Ebru: Türk Kağıt Süsleme Sanatı
Geleneksel Çini Ustalığı
İnce Ekme Yapma ve Paylaşma Kültürü: Lavaş, Katırma, Jupka, Yufka
SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRAS ENVANTER ÇALIŞMALARI
UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi gereğince her Taraf Devlet, korumak için tespit amacıyla kendi toprağı üzerindeki somut olmayan kültürel miras envanterini, kendi durumuna uygun olacak biçimde hazırlar ve güncelleştirir. Türkiye'nin; iki çeşit ulusal envanteri bulunmaktadır.
Yaşayan İnsan Hazineleri (YİH) Ulusal Envanteri,
Somut Olmayan Kültürel Miras (SOKÜM) Ulusal Envanteri
SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASIN FİKRİ MÜLKİYET KAPSAMINDA KORUNMASI
Kültürel mirasın korunmasına ilişkin UNESCO sözleşmeleri hukuk ve fikri mülkiyet koruması üzerinde durmamaktadır, hukuki koruma ağırlıklı olarak Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) sözleşmelerinin konusu olmaktadır.
Geleneksel bilgi ve kültürel birikim ve anlatımların fikri mülkiyet hukuku kapsamında korunmasında farklı ve özgün yaklaşımlar mevcuttur.
Uluslararası sözleşmelerin teşvikiyle taraf ülkelerce sui generis koruma yöntemleri sağlanmaktadır. Yaygın yöntemler telif, marka, coğrafi işaret koruması yanında bağlantılı haklara ilişkin koruma olarak örneklendirilebilir. Özel kanunlar, var olan kanunlara dahil edilen maddeler, açıkça kanunda yazmasa dahi kültürel mirasın koruma kapsamında kabul edilmesi gibi, uluslararası sözleşmeleri teşviki ve serbest bırakması sonucu çeşitli koruma metodları görülmektedir.
Edebiyat Ve Sanat Eserlerinin Korunmasına İlişkin Bern Sözleşmesi (rev. 1979) Madde 15.4.a:
«Yayınlanmamış eserlerle ilgili olarak, eser sahibinin kimliği bilinmemekle birlikte, kendisinin bir Birlik ülkesi uyruğu olduğuna inandıracak nedenlerin mevcudiyeti halinde eser sahibini temsil edecek ve Birlik ülkelerinde haklarını koruyacak ve takip edecek yetkili makam, bu Birlik ülkesi mevzuatı ile belirlenir. »
WIPO İcracılar ve Fonogramlar Antlaşması (1996) Madde 2.a:
«"İcracı sanatçılar", edebiyat ya da sanat eserlerini veya folklorik ifadeleri herhangi bir şekilde yorumlayan, tanıtan, söyleyen, oynayan ya da icra eden aktörler, şarkıcılar, müzisyenler, dansçılar ve diğer kişileri ifade eder. »
Türk hukukunda kısıtlı bir kapsam dahilinde Kabul edilse de kanuni olarak koruma sağlayan bir madde bulunmaktadır.
6769 Sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu Madde 33.1:
«Doğal ve beşerî unsurların bir araya gelmesi sonucu gıda, tarım, maden, el sanatları ürünleri ve sanayi ürünlerinden bu Kitapta yer alan şartlara uygun olanlar, tescil edilmesi şartıyla, coğrafi işaret veya geleneksel ürün adı korumasından yararlanır.»
Ek olarak bu konuda kanuni korumanın genişletilmesine ilişkin çalışmalar sürmektedir. T.C Kalkınma Bakanlığı 11. Kalkınma Planı (2019-2023) Fikri Haklar Özel İhtisas Komisyonu Raporu [2018] kapsamında planlanan çalışmalar:
Geleneksel bilgi, folklorik ifade ve somut olmayan kültürel miras unsurlarının kayıtlarının (envanter) tutulması; bunlardan doğan telif hakkının tespiti ve takibi yanında aynı zamanda konuyla ilgili farkındalığın arttırılması ve şeffaflığın sağlanması amacıyla kamuoyuyla paylaşılması,
Dijitalleştirme ve yeni teknoloji olanaklarından yararlanılarak konuyla ilgili verilerin ulaşılabilirliğinin sağlanması,
Anonim niteliğe sahip geleneksel bilgi, folklorik ve kültürel ifadeler alanındaki fikri mülkiyetin korunması için yasal ve kurumsal altyapının oluşturulması.
MEVZUATIMIZDA KÜLTÜREL MİRAS
2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu
5366 Sayılı Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun
4434 Sayılı Arkeolojik Mirasın Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi (Gözden Geçirilmiş)'nin Onaylanmasının Uygun Bulunduğu Hakkında Kanun
KÜLTÜREL MİRASA İLİŞKİN TÜRKİYE'NİN TARAF OLDUĞU ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER
UNESCO 1972 - Dünya Kültürel Ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi
UNESCO 2003 - Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi
UNESCO 1970 - Kültür Varlıklarının Kanunsuz İthal, İhraç Ve Mülkiyet Transferinin Önlenmesi Ve Yasaklanması İçin Alınacak Tedbirlerle İlgili Sözleşme
Arkeolojik Mirasın Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi
Avrupa Mimari Mirasının Korunması Sözleşmesi
Silahlı Bir Çatışma Halinde Kültür Mallarının Korunmasına Dair Sözleşme
KÜLTÜREL MİRASA İLİŞKİN İKİLİ PROTOKOLLER
Kültür Varlıklarının Kanunsuz İthal, İhraç Ve Mülkiyet Transferinin Önlenmesi Ve Yasaklanması İçin Alınacak Tedbirlerle İlgili Sözleşme kapsamındaki kültür varlıklarına ilişkin imzalanmış mevcut protokoller:
Çin Halk Cumhuriyeti Hükümeti ile Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Kültür Varlığının Çalınmasının, Kaçak Kazı ve Yasa Dışı İthali ve İhracının Önlenmesine İlişkin Anlaşma
Türkiye Cumhuriyeti ile Peru Cumhuriyeti Arasında Yasadışı Yollardan Ticareti Yapılan, İhraç Edilen veya El Değiştiren Kültürel, Arkeolojik, Sanatsal ve Tarihi Varlıkların Korunması, Konservasyonu, Ele Geçirilmesi ve İadesine İlişkin Anlaşma
Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Kültür Varlığının Çalınmasının, Yasa Dışı İthali Ve İhracının Ve Kaçak Kazı Yapılmasının Önlenmesine İlişkin Protokol
Kültür Varlıklarının Kanunsuz İthal, İhraç Ve Mülkiyet Transferinin Önlenmesi Ve Yasaklanması İçin Alınacak Tedbirlerle İlgili Sözleşme “Madde 1”:
Bu Sözleşme hükümlerine göre, dinsel nitelikte olsun olmasın, her Devlet tarafından arkeoloji, tarih öncesi, tarih, sanat veya bilim için önemli olarak gösterilen ve aşağıdaki kategorilere giren değerler kültür varlığı sayılırlar:
a. Az bulunur zooloji, botanik, mineroloji ve anatomi örnekleri ile koleksiyonlar, paleontoloji bakımından değer taşıyan nesneler;
b. Bilim ve teknik tarihi ile askeri ve sosyal tarihi kapsayan tarihe, ulusların idare adamlarının, bilginlerinin, düşünür ve sanatçılarının hayatlarına ve önemli olaylara değin varlıklar;
c. Kanuna uygun veya aykırı olarak yapılan kazı ve arkeolojik bulgu ürünleri;
d. Tarih ve sanat değeri taşıyan anıtlar ile arkeolojik sitelerden artakalmış kırık, dağınık parçalar;
e. Yüz yıldan daha eskiye ait sikke, hakkedilmiş mühür, kitabe ve benzeri şeyler;
f. Etnolojik gereçler;
g. Sanat değeri bulunan aşağıda gösterilmiş varlıklar:
i. Her türlü satıh üzerine, her türlü malzeme ile ve elle yapılmış tablolar, resimler, desenler (elle süslenmiş imalat ürünleri ile sanayie değin desenler bunların dışındadır);
ii. Her türlü malzemeden yapılmış orijinal heykeller, heykelcilik sanatına değin ürünler;
iii. Orijinal gravürler, baskılar ve taş basmalar;
iv. Her türlü malzemeden meydana getirilmiş sanat değeri bulunan montajlar ve asamblajlar;
h. Az bulunur el yazmaları, 1500 yıllarından önce yapılmış baskılar, tarih, edebiyat ve bilim yönünden özel önem taşıyan eski kitaplar, yayınlar, belgeler (tek veya koleksiyon halinde;
i. Posta ve damga pulları ile benzeri pullar (tek veya koleksiyon halinde;
j. Arşivler (plak, fotoğraf ve sinema arşivleri dahil);
k. Yüz yılı aşkın döşeme eşyaları ve eski müzik aletleri.
Sözleşme hükümlerine protokoller kapsamında korumaya dahil edilen kültürel miras varlıkları bu maddede sayılan varlıkları kapsamaktadır.
Sanat Hukuku Enstitüsü
Proje Direktörü
Av. İlay Yüce
Kaynakça: