Eser Kavramı
Fikri mülkiyet hukukunda ana konu fikri ürünlerdir. Her fikri ürünün korunması mümkün olmayacağı gibi gerekli de değildir.¹ Eser kavramıyla hangi fikri ürünlerin koruma altına alındığını açıklığa kavuştururuz. Fikri ve Sanat Eserleri Kanunu’nun(FSEK) 1/B ve 6 maddeleri kanunun eser kavramını nasıl tanımladığını açıklar. 1/B maddesine göre “Eser; sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat mahsullerini ifade eder.” Devamında 6. Madde ve 1/B’de sayılanların yanında “Diğer bir eserden istifade suretiyle vücuda getirilip de bu esere nispetle müstakil olmayan yazılı fikir ve sanat mahsulleri de eser kapsamında değerlendirilir.”. FSEK’nin yaptığı eser tanımının Anglo-Sakson ve Kıta Avrupası tanımlarının ortasında yer aldığı ve esere sağlanan korumanın da bu tanımla bağlantılı olarak iki anlayışın arasında olduğu söylenebilir.
Eser Sayılmanın Şartları
Temel olarak öğretide üç şart benimsenmiştir; şekli şart, sübjektif şart, objektif şart. Şekli şart koşulu için kanunda yapılan gruplandırmalardan birine dahil olmak gerekir, numerus clausus ilkesiyle belirlenmiştir. Sübjektif şart için FSEK m.1/B’de geçen sahibinin hususiyetini taşıma kavramı kullanılır. Bu kavram Yargıtay 11. Hukuk Dairesi’nin T. 13.03.2007 E. 2006/934 K. 2007/455 sayılı kararında sıradan olmama ve belli bir düzeyin üzerinde olma şeklinde açıklanmıştır. Korumanın kapsamı da hususiyete bağlıdır; hususiyet düzeyi ne kadar yüksekse koruma o kadar kapsamlı olacaktır. Öğretide, üslup ve bağımsızlığın yanında birtakım unsurun daha kullanılması gerektiği tartışılır.²Objektif şart ise üzerinde tasarruf edilebilme ve üçüncü kişiler tarafından algılanabilmedir. Ancak korumanın başlaması için bir cihaza kaydedilmesi gerekmez(örneğin bir şarkıcının sahnede doğaçlama söylediği bir şarkı).
Eser sayılmada dikkate alınmayan unsurları da belirtmek önemlidir. Bunlar; kayıt, tescil ve tevdi, yenilik, amaç, kalite, eser sahibinin özellikleri, nicelik, masraf ve giderler, kamu düzeni ve genel ahlaka aykırılıktır.
Korumanın Konusu
1) Şekil ve İçerik
Bir eserin hem şeklinin hem de içeriğinin korunup korunmayacağı tartışmalıdır. İçerikten anlaşılacak olan eseri oluşturan fikirdir. Bu eserin ortaya koyulma biçimiyse şeklidir. Bazı eserlerde ikisi de korunabilirken bazı durumlarda sadece biri korunur. Mesela, bir romanın hem altında yatan olaylar örgüsü hem de olayların ifade edildiği fiziksel form, metnin kendisi korunacaktır. Ancak, bilimsel araştırmalar gibi içeriği toplumun genelini ilgilendiren bir eserde sadece şekli(makale, tez, vb.) korunacaktır.
2) Eser Parçaları ve Tamamlanmamış Eserler
Eser parçaları açısından eser sahibinin hususiyetini yansıtan ve üçüncü kişiler tarafından algılanabilen parçalar koruma altındadır. Tamamlanmamış eserler içinde aynı şartlar sağlandığı durumda korumadan faydalanabileceklerdir.
3) Fikir
Türk hukukunda eser yapma düşüncesi veya eserin temelindeki fikirler korunmaz. Bununla çelişen yargı kararları olsa da Türkiye’de de uygulanmakta olan Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Anlaşması’nın (TRIPS)9/2 hükmünde fikir değil, fikirlerin ifade edilme biçimlerini kapsadığını açıkça belirtmiştir. Ayrıca bilimsel çalışmalarda kamu yararı olduğu için telif koruması kapsamına girmezler.
4) Yöntem
Yöntem korunmaz. Belirli bir müzik aleti çalma tekniği gibi metotlar koruma kapsamına girmez.³
5) TV Program Formatı ve Reklam Konsepti
Bu konu öğretide tartışmalıdır. Yargıtay, televizyon program formatının korunacağını belirtmişse de buna bir açıklık getirmemiştir. Yargıtay, reklam sloganı ve broşürlerin koruma altında olduğuna ilişkin içtihat oluşturmuştur ancak aynısı reklam konsepti için söylenemez.
6) Eserin Ad, Alamet ve Şekilleri
Bu unsurlar eserin ayırt edici özellikleridir, tanınmasını sağlar. Bu sebepler farklı düzenlemelerle koruma altındadırlar. Koruma kapsamını ise ayırt edici özellikler belirler. İlk olarak FSEK m. 83 hükümlerine göre koruma altındadır. Bunun yanında başka kanunlarda da koruma sağlayabilecek düzenlemeler vardır.
Eser Çeşitleri
Temel olarak dört grup eser vardır. Bunlar; ilim ve edebiyat eserleri, musiki eserler, güzel sanat eserleri, sinema eserleridir. Bu gruplar numerus clausus ilkesiyle sınırlı olsa da alt başlıkları geniştir. FSEK m.2 ve devamında açıklanmıştır.
1) İlim ve Edebiyat Eserleri (FSEK m.2)
Hususiyet bulunan, dil ile ifade edilen eserlerdir. Yazılı veya sözlü olmaları koruma altında olmaları için önem taşımaz. FSEK m.2’den anlaşılabileceği üzere, bazı performanslar (dans, sahne eserleri vb.) ilim ve edebiyat eserleri olarak korunur. Bilimsel ve teknik nitelikli çizimler, fotoğraflar, haritalar ve maketler koruma altındadır. Eğer sadece bilimsel ve eğitsel yönüyle öne çıkıyorsa çoğunlukla sağlanan koruma, sadece şekli açıdan bir korumadır. Ancak bu kapsamda yapılan bir eser eğer güzel sanat eserleri kapsamına girerse daha kapsamlı korunur. Hangi kapsamda değerlendirileceğine ise öne çıkan özelliğe göre karar verilir.
2) Musiki Eserler (FSEK m.3) İfade aracının ses olması gereklidir ancak bu sesin kaynağının ne olduğu önem taşımaz. Eserin sanatçının fark yaratan hususiyetini taşıması gereklidir. Musiki eserlerde içerik ve biçim birbirinden ayrılamaz.
3) Güzel Sanat Eserleri (FSEK m.4)
Bu kapsamda değerlendirilecek olan eserler FSEK m.4’de sekiz başlık altında belirtilmiştir. Bu eserlerde sanatçının hususiyetini taşımanın yanında estetik değer de olmalıdır. Estetik değerden anlaşılması gerekenin ne olduğu konusunda görüş birliği yoktur. Kimi yazarlara göre beğenilen, hoş anlamına gelir. Birtakım yazarlar bunun sübjektif algıya bağlı olduğunu ve korumanın kapsamını daraltacağı gerekçesiyle eserin, estetik duygu uyandırma amacına yönelik yapılmasının estetik değer taşıması için yeterli olacağını savunur.
4) Sinema Eserleri (FSEK m.5)
Bu eserler kanunda “birbiriyle ilişkili hareketli görüntüler dizisi” şeklinde tanımlanmıştır. Hangi kayıt cihazı kullanıldığı veya hangi formda oluşturulduğu önemli değildir. Sahibinin hususiyetini yansıtmalıdır.
5) İşlenmeler, Derlemeler ve Veri Tabanları (FSEK m.6)
Bu eserler de hususiyet taşıdığı takdirde korunur. Sadece esaslı olmayan değişiklikler yapılmışsa eser hususiyet kazanmaz. Bağımsız eser, farklı kişiler tarafından işlenebilir ancak ticari amaçla kullanılacak olursa bağımsız eser sahibinin, basamaklı işleme söz konusuysa kendinden önceki basamaklardaki işleyenlerin izni gereklidir. Bunun yanında bir eserle arasına belirli bir mesafe koyulmuş eserler bağımsız eser olurlar. Burada serbest alıntı söz konusudur.
İşlenme çeşitleri arasında tercümeler, külliyat, seçme ve derleme eserler editio princeps, eserlerin izahı, şerhi ve kısaltmaları bulunur.
Sanat Hukuku Enstitüsü
Proje Direktörü
Aybüke Yılmaz
Kaynakça:
1) Suluk, Cahit. Fikri Mülkiyet Hukuku / Cahit Suluk, Rauf Karasu, Temel Nal. Seçkin Yayıncılık, 2017. EBSCOhost,search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=edstur&AN=edstur.TURCADEMY262 5&site=eds-live.Accessed 3 December 2020.
2) Bkz. s. 44, Suluk
3) Bkz. İsviçre Federal Mahkemesi Habla Kararı